Cisowate – Taxaceae

Rodzina Cisowate reprezentowana obecnie jest przez 6 rodajów. Rodzaj Taxus – Cis, Torreya – Czwórczak (Torreja), Cephalotaxus – Głowocis, Austrotaxus, Pseudotaxus oraz rodzaj Amentotaxus. Omówione zostaną tutaj najpopularniejsze gatunki nadające się do uprawy w Polsce z trzech pierwszych rodzajów.

Cis – Taxus

Do rodzaju cis z rodziny cisowate zaliczamy 8 gatunków. W Europie występuje 1 gatunek, w tym również w naszym kraju oraz w Azji 3 gatunki i Ameryce Północnej 4.

Ogólna charakterystyka cisów

Cisy są długowiecznymi i wolno rosnącymi zimozielonymi drzewami lub krzewami bez wyraźnego wierzchołka. Drzewa osiągają wysokość do 10 m. U starszych roślin, kora na pniach i gałęziach przybiera barwę wiśniowo-brązową oraz łuszczy się szerokimi płatami. Młode pędy przeważnie zielone. Drewno cisów jest bardzo twarde, elastyczne.

Igły

Igły spłaszczone z krótkim ogonkiem u nasady, równowąskie, czasami szablasto wygięte i ostro zakończone. Na pędzie ustawione skrętolegle. W przypadku zacienienia pędów i gałęziach bocznych igły płasko rozpostarte w jednej płaszczyźnie.

Kwiaty

Rośliny dwupienne o kwiatach niepozornych. Kwiaty męskie widoczne po dolnej stronie gałązek, składające się z licznych pręcików z 2-8 woreczkami pyłkowymi. Umiejscowione w kątach igieł na zeszłorocznych pędach. Natomiast kwiaty żeńskie osadzone na krótkich ogonkach w kątach igieł, słabo widoczne. Zbudowane z jednego zalążka okrytego licznymi drobnymi łuskami. Rośliny kwitną w okresie od kwietnia do maja.

Nasiona

Jajowate, barwy oliwkowobrunatnej do brązowej, błyszczące, otoczone czerwoną kubkowatą mięsistą osnówką(nibyjagoda). Nasiona dojrzewają w okresie od sierpnia do września. Zjadane przez ptaki i drobne zwierzęta, które przyczyniają się do rozsiewania nasion. Nasiona to jedyna część rośliny, która nie jest trująca.

Wymagania glebowe

Najlepiej udają się na glebach żyznych, dość wilgotnych, próchnicznych, dobrze przepuszczalnych i zasobnych w wapń! Nie rosną dobrze na glebach kwaśnych, zbyt podmokłych jak również zbyt suchych, piaszczystych i jałowych, wrażliwe są na suszę. Cisy tworzą bardzo gęsty system korzeniowy i dobrze się ukorzeniają. Znosi przesadzanie nawet 6-10 letnich okazów.

Stanowisko

Cisy należą do roślin cienioznośnych a w młodym wieku nawet do cieniolubnych, co pozwala nam zaplanować w ogrodzie sadzenie ich pod koronami drzew, czy w miejscach gdzie jest mało światła. Oczywiście nie dotyczy to odmian o barwnych igłach, które wymagają więcej światła, czyli stanowiska słoneczne. Ogólnie rośliny odporne na mrozy, jedynie osłabione i zaniedbane osobniki, jak również odmiany barwne mogą przemarzać w bardzo mroźne zimy.

Cięcie

Świetnie nadają się do cięcia, ponieważ znoszą doskonale częste przycinanie, dlatego wykorzystywane bywają na żywopłoty i solitery o różnych kształtach geometrycznych. Cięcia dokonujemy w okresie od wczesnej wiosny jak tylko zaczną rozwijać się pączki do połowy sierpnia.

Rozmnażanie

Ogólnie wszystkie gatunki cisów jak również reszta z rodziny cisowate, możemy rozmnażać generatywnie poprzez wysiew nasion i wegetatywnie poprzez sadzonki z tzw. „piętką”, czyli kawałkiem, starszego drewna.

W przypadku siewu, po zbiorze nasion, należy po oczyszczeniu z osnówki poddać je 1-2 letniej stratyfikacji. Następnie wiosną wysiewamy nasiona do inspektu, w mieszance odkwaszonego torfu i piasku w proporcji 1:1. Siew stosuje się przeważnie do gatunków, a nie odmian.

Sadzonkowanie jest najbardziej rozpowszechnioną metodą rozmnażania cisów, zwłaszcza odmian. Sadzonki najlepiej pobrać wiosną w okresie marzec-kwiecień lub latem do połowy sierpnia. Sadzonki sadzimy w inspekcie lub szklarni w mieszance torfu odkwaszonego i piasku w proporcji 1:1. Ukorzenianie trwa około roku, możemy przyspieszyć ten proces poprzez zastosowanie ukorzeniacza do sadzonek zdrewniałych.

Przegląd gatunków

Cis pospolity Taxus baccata

Najczęściej małe drzewa lub formy krzewiaste o wysokości 5-10 m, wolno rosnące. U młodych okazów korona luźna i stożkowata, natomiast u starszych gęsta i szeroko-kulista. Kora gładka barwy czerwono-brązowej łuszcząca się na pniu. Pączki przylegające do pędu, kuliste, tępe i pokryte kilkoma łuskami. Igły ciemnozielone, długości 2-3 cm i szerokości 2-2,5 mm, zwężone w ostry wierzchołek, u nasady zwężone w krótki ogonek. Na pędach wzniesionych pionowo, w tym wierzchołkowych, igły ułożone wielostronnie. Na pędach poziomych, zacienionych, igły osadzone płasko w 2 szeregach. Nasiona eliptyczne wielkości 6-8 mm o barwie oliwkowo-brunatnej, otoczone jaskrawoczerwoną osnówką o zmiennym kształcie i wielkości 7 x 9 mm. Dojrzewają w okresie od sierpnia do września, po dojrzeniu zaraz opadają lub zjadane są przez ptaki i inne drobne zwierzęta. Obfite owocowanie następuje co kilka lat.

Występowanie

Cis pospolity występuje naturalnie w Europie oraz Afryce Pn., Kaukazie, Azji Zachodniej, w górach do wysokości 1600 m n.p.m. Obecnie w Polsce jest gatunkiem zagrożonym i objęty jest ścisłą ochroną.

Zastosowanie

Poza lasami, cis świetnie nadaje się do nasadzeń w parkach, skwerach i ogrodach. Możemy zastosować roślinę jako żywopłot, ponieważ świetnie się formuje i znosi mocne przycinanie. W naszych warunkach świetnie sobie radzi z mrozami zimą. Jest dość wytrzymały na niedogodne warunki uprawy. Cis pospolity jest dość zmiennym gatunkiem, to spowodowało wyhodowanie licznych odmian pokrojowych i barwnych.

Popularne odmiany

Cis japoński Taxus cuspidata

Cis japoński w naturalnym środowisku osiąga wymiary dużego drzewa o wysokości do 20 m. U nas dorasta do wysokości 3-5 m, jako forma drzewka o prostym wyraźnym pniu i regularnie ułożonych gałęziach lub formy krzewu o rozłożystej, szerokiej, owalnej koronie. Rośnie dość wolno. Młode pędy mają barwę żółtawozieloną lub czerwonawą. Igły podobne do cisa pospolitego, ułożone grzebieniasto w jednej płaszczyźnie, w 2 szeregach, krótkie, do 2,5 cm długości, płaskie, z wierzchu ciemnozielone, zaś od spodu jaśniejsze, prawie żółte, nieregularnie rozłożone na pędach. Osnówki mniejsze i okrywające nasienie do połowy jego długości. Roślina niewymagająca w uprawie. Może rosnąć nawet na przeciętnie żyznej glebie, umiarkowanie wilgotnej i świeżej. Preferuje stanowiska słoneczne i półcieniste.

Występowanie

Występuje w Japonii, Korei oraz Rosji i północnych Chinach. Bardzo wytrzymały na mrozy i niedogodne warunki uprawy niż Cis pospolity. Gatunek słabo popularny w naszym kraju.

Popularne odmiany

Nana

odmiana niska, karłowa o wysokości do 1 m, bez wyraźnego wierzchołka, z gałęziami szeroko rozpostartymi. Igły matowo-zielone długości do 2,5 cm i gęsto osadzone na pędach. Odmiana żeńska wytwarzająca trujące owoce. Łatwa w uprawie i mało wymagająca. Rośnie na glebach przepuszczalnych na stanowisku słonecznym do pół cienistego. Toleruje zanieczyszczenie powietrza i warunki miejskie. Dobrze znosi cięcie i formowanie odmładzające.

Aurescens

odmiana karłowa dorastająca do 0,5 m wysokości i szerokości. Młode igły barwy zielonej z żółtym obrzeżeniem, starsze całkowicie zielone. Odmiana wydające trujące owoce. Najlepiej rośnie na stanowisku słonecznym lub pół cienistym. Gleba powinna być kwaśna i wilgotna.

Columnaris

odmiana kolumnowa o wąskim, gęstym pokroju z krótkimi bocznymi przyrostami. Dość wolno rośnie osiągając po wielu latach 2-3 m wysokości i 0,5-0,8 m szerokości. Igły żywo zielone długości około 2 cm i szerokości 2,5 mm. Krzewy wymagają gleb przeciętnych lub żyznych, zwięzłych, umiarkowanie wilgotnych, stanowisk lekko ocienionych lub cienistych. jest dość odporna na niedogodne warunki uprawy i mrozy.

Cis pośredni Taxus x media

Gatunek pochodzenia mieszańcowego otrzymany poprzez skrzyżowanie gatunku Cisa pospolitego z Cisem japońskim w około 1900 roku w Stanach Zjednoczonych. Krzewy silnie rosnące, osiągające wysokość do 3 m, z gałęziami prosto wzniesionymi. Igły mają barwę ciemnozieloną i gęsto okrywają pędy, płasko rozpostarte i ułożone w dwóch rzędach. Cis pośredni odznacza się o wiele silniejszym wzrostem niż Cis pospolity i jest bardziej odporny na niskie temperatury. Obecnie jest dość sporo dostępnych odmian o różnym pokroju i barwie igieł.

Popularne odmiany

Hatfieldii

odmiana o gęstej koronie, szeroko piramidalnej i wysokości do 2,5 m. Gałęzie prosto wzniesione. Igły o barwie ciemnozielonej, ustawione wokół pędów szczoteczkowato. Klon męski nie wydający owoców.

Hicksii

krzew szybko i silnie rosnący osiągający do 3 m wysokości. Korona odwrotnie stożkowata, gęsta i rozszerzająca się ku górze, czasami szeroko kolumnowa(w zależności od prowadzenia – cięcia). Pędy wzniesione i wyprostowane. Igły o barwie ciemnozielonej, błyszczącej o długości 2,5 do 3 cm i dość szerokie, na młodych gałązkach ułożone szczoteczkowato a na starszych płasko i grzebieniasto. Klon żeński obficie owocujący już u młodych egzemplarzy. Nasiona okryte dużymi osnówkami barwy mocno czerwonej. Bardzo dekoracyjne. Odmiana bardzo wytrzymała na mrozy i zanieczyszczenia. Dobrze rośnie w zacienieniu jak i na stanowiskach słonecznych. Gleba zróżnicowana od kwaśnej do lekko kwaśnej, umiarkowanie wilgotnej. Najlepsza odmiana na żywopłoty i szpalery, gęstość sadzenia 2-3 szt/mb.

Hillii

odmiana o wyprostowanym pokroju, średnio silnym wzroście, osiągający do 1.5 m wys. Pędy sztywne, wzniesione, igły barwy intensywnie zielonej. Klon męski, nie zawiązuje owoców. Wymaga dosyć żyznych i wilgotnych gleb. Polecany na cięte żywopłoty. Gęstość nasadzenia w rzędzie 2-3 szt./mb.

Wojtek

polska odmiana wąsko-kolumnowa o dosyć wolnym wzroście, osiągająca do 2 m wysokości. Pędy wyprostowane, sztywne, igły barwy ciemnozielonej. Wymaga dosyć żyznych i wilgotnych gleb o odczynie kwaśnym. Stanowisko od cienistego do słonecznego.

Czwórczak, Torreja Torreya

Ogólna charakterystyka

Torreya jak cis należy do rodziny Cisowate. Do tej grupy roślin należy obecnie 6 gatunków występujących w Ameryce Północnej i Azji Wschodniej. W Polsce możliwa jest uprawa tylko jednego gatunku. Torreya tworzy wysokie drzewa o grubej korze i okółkowo ustawionych gałęziach. W naszym kraju przeważnie rosną jako krzewy lub niewielkie drzewka. Rośliny zimozielone, czyli nie zrzucają igieł w okresie zimowym.

Czwórczak orzechowy Torreya nucifera

W Polsce jest to jedyny możliwy gatunek do uprawy. W naszych warunkach rośnie bardzo wolno i tworzy rzadko ugałęzioną koronę z wyraźnie zaznaczonym pniem. Pędy poziomo rozpostarte, ustawione w regularne okółki. Igły dość sztywne i kłujące, szydlasto zaostrzone o długości 2-3 cm i szerokości 3-4 mm o barwie z wierzchu ciemnozielone, błyszczące a od spodu z dwoma jaśniejszymi paskami. Szpilki ustawione grzebieniasto w 2 szeregach.

Torreja jest rośliną dwupienną. Kwiaty męskie znajdują się w kątach igieł, jajowate o długości do 8 mm. Kwiaty żeńskie niepozorne, po 2 w kątach igieł. Zwykle tylko jeden kwiat rozwija się w nasienie. Nasiona dość duże do 5 cm długości, o kształcie elipsoidalnym, barwy zielonej i okryte mięsistą grubą osnówką. Dojrzewają prawie 2 lata i są jadalne. W naszych warunkach w zasadzie nie związuje nasion. Gatunek ten występuje naturalnie w górach środkowej i południowej Japonii na wysokości 500-1800m n.p.m. Torreja orzechowa jest wrażliwa na niskie temperatury i u nas czasami przemarza, zwłaszcza w środkowej i wschodniej części kraju.

Czwórczaka możemy uprawiać na każdej glebie, od kredowej po ciężką, gliniastą i jałową oraz piaszczystą. Latem wymaga dostatecznej ilości wody w podłożu. Znosi zacienienie, nie lubi stanowisk silnie nasłonecznionych. Musimy pamiętać aby młode rośliny okrywać na zimę.

Głowocis Cephalotaxus

Głowocis na obecną chwilę nie ma pewnej przynależności systematycznej. Zaliczany jest przez jednych botaników do rodziny głowocisowate (Cephalotaxaceae) przez drugich do rodziny Cisowate (Taxaceae) Jednak budowa morfologiczna i najnowsze badania genetyczne sugerują, że właściwe będzie umieszczenie rodzaju głowocis do cisowatych i też taką przynależność systematyczną tutaj zastosowałem.

Ogólna charakterystyka

Głowocisy są zimozielonymi drzewami lub krzewami, w Polsce zazwyczaj rosną jako krzewy. Młode pędy o barwie zielonej. Igły podobne jak u cisów, z tą różnicą, że są dłuższe, ułożone dwurzędowo w jednej płaszczyźnie. Głowocisy należą do roślin dwupiennych. Kwiaty umieszczone na gałązkach podobnie jak u cisów w kątach igieł. Nasiona ma duże, podobne do pestkowca, okryte mięsistą, zieloną lub czerwoną osnówką, osadzone na długich szypułkach. Obecnie do rodzaju zaliczamy 5 gatunków występujących w Azji wschodniej. W uprawie spotykany jest tylko jeden gatunek.

Głowocis pestkowaty (Cephalotaxus drupacea) (Cephalotaxus harringtonia)

Głowocis pestkowaty, zwany również głowocisem japońskim w naturze jest drzewem osiągającym do 15 m wysokości. U nas rośnie w formie wysokiego krzewu. Korona kulista z gałęziami ustawionymi na pniu w wyraźne okółki. Kora szara, łuszcząca się podłużnymi płatami. Gałązki i pędy o barwie zielonej, bruzdowane i dość często wężowato wygięte. Igły ma płaskie, równowąskie o długości 3-5 cm i szerokości 3-5 mm, po wierzchniej stronie ciemnozielone i błyszczące, po spodniej stronie z dwoma jaśniejszymi paskami. Igły ustawione dość luźno w dwóch rozchylonych szeregach, tworzących na przekroju rozwartą literę V.

Głowocis kwitnie od pocz. kwietnia do końca maja w zależności od rejonu. Nasiona gruszkowate o długości 2-3 cm, barwie oliwkowozielonej, zwisające na grubej szypułce długości 6-12 mm. Nasiona dojrzewają w październiku.

Głowocis naturalnie występuje w środkowych Chinach, Japonii, w górach na wysokości 800-2600 m n.p.m.

Roślina dość wrażliwa na niskie temperatury i u nas może przemarzać. Dlatego głównie można ją uprawiać w zachodniej części kraju. Warunki uprawy podobne do wymagań cisów, rośnie dobrze w miejscach osłoniętych, zacienionych, na glebach żyznych, odpowiednio wilgotnych i próchnicznych. Nie znosi suszy, w okresie o małych opadach należy ją regularnie podlewać.

Odmiany

Fastigiata odmiana o pokroju prawie kolumnowym, gałęzie wzniesione stromo do góry, układ igieł spiralny, dorasta do 2 m wysokości.

Korean Gold odmiana karłowa o wzniesionym pokroju dorastająca po wielu latach maksymalnie do 1 m wysokości. Standardowo do 0,5-0,6 m. Igły w młodości koloru żółtego, zieleniejące z wiekiem.

Sebastian Patora

Witam serdecznie! Nazywam się Sebastian i jestem doświadczonym ogrodnikiem z ponad 25-letnim stażem. Moja pasja do roślin towarzyszy mi od najmłodszych lat. Już jako dziecko fascynowała mnie przyroda, a szczególnie bogactwo świata roślin, co naturalnie wpłynęło na wybór mojej ścieżki zawodowej. Ukończyłem szkołę branżową o profilu ogrodniczym, a od tego czasu konsekwentnie rozwijam swoją wiedzę i umiejętności. Ogrodnictwo to dziedzina dynamiczna i pełna wyzwań – stale pojawiają się nowe odmiany roślin, innowacje technologiczne oraz zaawansowany sprzęt. Mimo wieloletniego doświadczenia wciąż poszerzam swoje kompetencje, śledząc najnowsze trendy i zdobywając aktualne informacje. Przez lata miałem okazję pracować w różnych obszarach ogrodnictwa: – w szkółkach, zajmując się uprawą drzewek, krzewów liściastych, iglastych oraz bylin, – w szklarniach, gdzie specjalizowałem się w uprawie roślin doniczkowych, – w firmie zakładającej ogrody kompleksowo, od projektu po instalację systemów nawadniających. Dzięki tym doświadczeniom mogę nie tylko dzielić się wiedzą, ale również oferować wsparcie w zakładaniu i pielęgnacji ogrodów. Moim celem jest inspirowanie innych do tworzenia pięknych, funkcjonalnych przestrzeni, które przyniosą radość i harmonię. Zapraszam serdecznie do wspólnego odkrywania tajemnic ogrodnictwa!